از روسی

2022-08-23 18:51:40 Чтобы добраться до источника - надо плыть против течения!

Стани́слав Е́жи Лец

برای رسیدن به سرچشمه، باید خلاف جهت آب شنا کرد!

استانیسلاو یژی لِتس
مترجم: محمدمهدی یزدانی

@az_rusi
https://t.me/az_rusi Открыть/Комментировать

2022-08-10 13:38:11 در اهمیت توجه به معنای تاریخی (درزمانی) واژه‌ها در ترجمهٔ متن‌های تاریخی

محمدمهدی یزدانی؛ دانشجوی دکتری آموزش زبان روسی دانشگاه تهران

در ترجمهٔ متن‌های تاریخی و قدیمی مترجم همیشه باید به معنای درزمانی واژه‌ها توجه کند. بی‌توجهی به این موضوع یعنی ارائهٔ ترجمه‌ای غلط و بعضاً نامفهوم که منجر به گمراهی مخاطب و گاه حتی تحریف تاریخ می‌شود. در ادامه به چند مورد ساده اشاره می‌کنم.

۱. در کتاب تازه‌نشریافتهٔ تاریخ روسیه؛ از آغاز تا روزگار معاصر¹ دو عبارت و ترکیب عجیب وجود دارد؛ یکی «حقانیت روس» و دیگری «حقانیت یاروسلاو»؛ به‌ترتیب برابر Русская Правда و Правда Ярослава. واژهٔ Правда، در معنای امروز آن یعنی «راستی، حقیقت، حق، درستی» و در معنای تاریخی آن یعنی «منشور، قانون، قانون اساسی، منشور حقوقی» (برابر iustitia لاتین). دو عبارت روسی پیش‌گفته با در نظر گرفتن معنای تاریخی واژهٔ правда به‌ترتیب یعنی «منشور روس» و «منشور یاروسلاو». شگفت آن‌که، در متن ترجمه، در تعریف «حقانیت روس» و «حقانیت یاروسلاو» آمده‌است «مجموعه‌قوانین حکومت روسیهٔ باستان*...»؛ اما با این حال، این تعریف ذهن مترجم را به سمت واژهٔ «منشور» یا «قانون» (مثلاً در «منشور کوروش» یا «منشور/قانون حمورابی») نبرده‌است!

۲. مترجمان و مؤلفان اروپایی‌ای که اولین بار دربارهٔ تاریخ روسیه نوشته‌اند، عبارت красная площадь را بی توجه به معنای تاریخی واژهٔ красный ترجمه کرده‌اند به «میدان سرخ»؛ حال آن‌که красный در آن ترکیب در معنای «زیبا» به‌کار رفته و مراد و معنای مدنظر نام‌گذاران آن از کاربرد این صفت «زیبا»یی میدان بوده‌است. واژهٔ красный به‌مرور در معنای «سرخ، قرمز» به‌کار رفته و معانی نخستین آن (زیبا، عالی، ممتاز، درخشان) منسوخ شده‌ و تنها در برخی واژه‌ها و ترکیب‌ها باقی مانده‌است. با این حال، «میدان سرخ» خیلی هم غلط نیست و دست‌کم با مصداق امروز آن (سرخی دیوارهای کاخ کرملین) هم‌خوانی دارد.

۳. در کتاب تاریخ روسیه؛ از آغاز تا روزگار معاصر و نیز در مسکو و ریشه‌های فرهنگ روسی² لقب واسیلی دوم، از کنیازهای روسِ پیشاتزاری، به‌ترتیب «تیره‌بخت» و «سیه‌چرده» آمده‌است، برابر тёмный؛ اما واژهٔ тёмный نه امروزه چنین معنی‌هایی دارد و نه روزگاری چنین معانی‌ای داشته‌. واژهٔ тёмный در معنای امروز آن یعنی «تاریک، تیره، گرفته، شرور، مشکوک و عیب‌ناک، مبهم، عقب‌مانده». واسیلی دوم را به این علت тёмный گفته‌اند که به‌دستور کنیاز رقیب او در تاج و تخت (واسیلی کاسُیْ*) کور شد. واژهٔ тёмный در روسی قدیم و در این ترکیب در معنای استعاری «کور» به‌کار رفته و واسیلی دوم، ملقب بوده به واسیلی کور؛ چنان‌که در برخی متن‌های تاریخی فارسی و نیز در انگلیسی همین لقب آمده‌است (مثلاً در تاریخ روابط ایران و روس). در اسلوونیایی واژهٔ هم‌ریشهٔ тёмный معنای «کور» نیز دارد (فاسمر). همچنین برخی معتقدند او را тёмный در معنای اول آن، یعنی «تاریک»، گفته‌اند به این علت که واسیلی دوم انسانی بسیار حیله‌گر بوده و کسی به‌سادگی نمی‌توانسته به مقاصد و نیات او پی ببرد.

۴. در بیشتر کتاب‌های مرتبط با تاریخ روسیه (از جمله در منابع ذکرشده در سطرهای بالا) برابر واژهٔ روسی князь/کنیاز واژهٔ «شاهزاده» آمده‌است و به قلمرو تحت تسلط یک کنیاز «شاهزاده‌نشین» گفته‌اند. واژهٔ князь در معنای تاریخی آن، مخصوصاً در دوره‌های پیش از روسیهٔ تزاری، به‌ معنای «امیر، دوک، خان» است و قلمرو تحت‌تسلط آن نیز «امیرنشین، دوک‌نشین، خان‌نشین» نام دارد. در تاریخ روسیهٔ پیشاتزاری اصلاً مفهوم شاه و پادشاهی وجود ندارد که متعاقباً شاهزاده و شاهزاده‌نشین وجود داشته باشد. روس قدیم مجموعه‌ای نامتّحد بوده از چندین و چند امیرنشین/خان‌نشین/دوک‌نشین/کنیاژِسْتْوا یا به عبارت دقیق‌تر یک امارات بوده با محوریت امیرنشین‌های بزرگ نووگورود، کیف، ولادیمیر و مسکو در مقاطع مختلف تاریخ. کنیاز بیشتر عنوان نوادگان دودمان اسکاندیناوِ روریک، و گدیمین (کنیاز بزرگ لیتوانی) بوده‌است که در روسیهٔ تزاری و امپراتوری روسیه در معنای «شاهزاده» و نیز به‌عنوان لقبی اشرافی در ازای خدمات بسیار ویژه و ارزنده به‌کار رفته‌است. با این توضیحات، کنیاز به هیچ عنوان در روس پیشاتزاری به معنای «شاهزاده» نیست و کاربرد این عنوان ممکن است موجب گمراهی مخاطب می‌شود.
----------
★ ترکیب «روسیهٔ باستان» چندان دقیق نیست. تاریخ روسیه به «باستان» قد نمی‌دهد.

★ یعنی «لوچ» (косо‌й)

¹ دودکوف، آ.خ.، دْوُرنیچنکو، آ.ی.، کریواشِیِف، ی. و.، تُت، ی.و.، خادیاکوف، ام. و. (۲۰۱۹). تاریخ روسیه؛ از آغاز تا روزگار معاصر. ترجمه: گروه مترجمان به‌سرپرستی گودرز رشتیانی و ناهید عبدالتاجدینی (۱۳۹۹). تهران: نگارستان اندیشه.

² ویس، آرتور. مسکو و ریشه‌های فرهنگ روسی. ترجمه: اسماعیل دولتشاهی (۱۳۵۱). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-07-30 13:49:39 "Расстаться с человеком — это пять секунд делов, а для того, чтобы расстаться с мыслями о нем, может и пяти лет не хватить."

С. Есенин

#چالش_ترجمه
@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-07-30 11:31:14 اسرائیلیات و تاریخ روسیه

آرتور ویس در کتاب مسکو و ریشه‌های فرهنگ روسی دربارهٔ تأسیس شهر مسکو می‌نویسد:

[طبق افسانه‌ای عجیب که با روایات گوناگون زیادی بازگو شده و تا اندازه‌ای اساس تاریخی دارد، شاهزادهٔ بزرگ، یوری دالگوروکی (دست‌دراز[کننده]=تعدی‌گر)، مؤسس مسکو (موسوم به کوچکووا در تاریخ‌های قدیم)، یکی از بویارها (=اشراف) به نام کوچکُوْ را به‌سبب آن‌که رعایت احترام نسبت به او به‌جا نیاورده بود کشت، و دو فرزند خوش‌اندام و دختر زیبا ولی شریرش به نام اولیتا* را به شهر ولادیمیر، نزد فرزند پرهیزگار خود، آندره* فرستاد. اولیتا، که همسر آندره شد، به‌سبب سردمزاجی شوهر زاهد خود به‌‌ستوه آمد و برای کشتن وی، با برادران خود همدست شد. ولی اولیتا را به‌جرم این قتل به‌طرز وحشت‌انگیزی هلاک کردند و برادرانش را نیز کشتند و املاکشان را ضبط کردند. این روایت حاوی همهٔ جزئیات داستان زن دیوصفت فوطیفار (زلیخا) مذکور در تورات است؛ یعنی همان زنی که می‌خواست یوسف پیامبر را بفریبد. در پایان قصه چنین آمده‌است که «خداوند در دل او (یوری) افکند که شهری در محل یکی از دهکده‌های کوچکو، نزدیک پرتگاه رودخانهٔ مسکو، که امروزه کرملین در آن‌جا واقع است، بسازد.]

★ Андрей Боголюбский
★ Улита Кучковна

@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-07-21 12:55:45 هر کدام از دوره‌های تاریخ روسیه نام مشخصی دارد که در نگارش متن‌های تاریخی باید بدان توجه داشت:

Русь [киевская]:
روس [کیف]
از آغاز تشکیل روس توسط روریک اسکاندیناو؛ از ۸۸۲ تا ۱۲۴۰ میلادی (تازش مغولان)

Монголо-татарское иго:
روسِ مغولی (دورهٔ یوغ مغول و تاتار ← التون اردو، اردوی زرین)
از آغاز تازش مغولان در میانهٔ سدهٔ ۱۳ تا اواخر سدهٔ ۱۵ (از ۱۲۴۲ تا ۱۴۸۰)

Русское Царство (сначала Московия):
روسِ تزاری (در آغاز مسکووی یا خان‌نشین/شاهزاده‌نشین مسکو)
از میانهٔ سدهٔ ۱۶ تا ابتدای ۱۸ (از ۱۵۴۸ تا ۱۷۲۱)

Российская империя (сначала московское государство):
امپراتوری روسیه (در آغاز دولت مسکو)
از ابتدای سدهٔ ۱۸ تا ابتدای ۲۰ (از ۱۷۲۱ تا ۱۹۱۷)

Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (РСФСР):
جمهوری فدراتیو سوسیالیستی روسیه
از انقلاب کمونیستی اکتبر تا تشکیل اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی؛ از ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۲

Союз Советских Социалистических Республик (СССР):
اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی
از تشکیل اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی تا فروپاشی؛ از ۱۹۲۲ تا ۱۹۹۱

Российская Федерация (РФ):
فدراسیون روسیه
از فروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی در سال ۱۹۹۱ تا امروز


محمدمهدی یزدانی
@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-07-19 11:10:26 درازدست

در دوره‌های مختلف تاریخ، پادشاهان به‌ لقب‌هایی در میان مردم یا دولت‌ها مشهور بوده‌اند. مثلاً شاپور ذوالاکتاف یا انوشیروان دادگر یا اردشیر درازدست و نیز در روس کیف، یوری دالگاروکی یا واسیلی کور یا ولادیمیر خردمند و در روسِ تزاری ایوان گروزنی (مخوف).

در تاریخ ایران و روسیه دو پادشاه به درازی دست معروف بوده‌اند: اردشیر، شاه هخامنشی، و یوری پسر ولادیمیر مونوماخ، کنیاز بزرگِ روسِ کیِف.


اردشیر درازدست

اردشیر اول، پسر خشایارشا، شاه هخامنشی بود که از سال‌های ۴۶۴ تا ۴۲۴ پیش از میلاد بر قلمروی بزرگ هخامنشیان حکم راند. دربارهٔ معنای درازدست، پژوهشگران روایت‌های گوناگونی آورده‌اند؛ برخی معنای صریح آن را اصل دانسته‌اند؛ یعنی «داری دستـ(ـان) دراز»، و برخی آن‌ را مجاز از «توانا» و «مسلط» [بر فرمانروایی‌ای بزرگ] دانسته‌اند (تفضلی و دیگران). در عربی، لقب اردشیر اول را «طویل‌الیدین» و «طویل‌الید» گفته‌اند. شاید اصطلاح «ید طولا» در فارسی و عربی، به درازدست فارسی در معنای «توانا، مسلط» ربطی داشته باشد. (؟) در فارسی، «در کاری ید طولایی داشتن» به معنای «حرفه‌ای و متخصص بودن در کاری یا توان‌مند بودن» است.

یوری دالگاروکی

یوری دالگاروکی از کنیازهای روسِ کیف بوده‌ که از سال‌های ۱۱۱۳ تا ۱۱۴۹ بر بخشی از قلمرو اسلاوهای شرقی حکم می‌رانده. یوری را دالگاروکی لقب داده‌اند و دالگاروکی لفظاً به‌معنای «درازدست» است، مرکب از صفت долгий (/دُلگی/: دراز، طویل) و рука (/روکا/: دست). نقل است که یوری دالگاروکی مدام با کنیازهای دیگر وارد جنگ می‌شده و در پی گسترش قلمرو خود و تجاوز و تعدی و دست‌درازی به دیگر دوک‌نشین‌ها بوده؛ از این رو به او یوری درازدست، یعنی تعدی‌گر گفته‌اند.

در برخی منابع فارسی، نام این کنیاز روس تحت‌اللفظی به «درازدست» ترجمه شده‌است. اما در فارسی درازدست غالباً در معنای صریحِ «دارای دستـ(ـان) دراز» به‌کار می‌رود و دست‌درازی بیشتر به‌معنای «تجاوز» و «تعدی» است و کمتر در معنای صریح آن به‌کار می‌رود (اگرچه که هم درازدست و هم دست‌دراز در متون فارسی در معنای «تجاوز» و «تعدی» استعمال شده‌اند).

با این توضیحات، شاید بهتر باشد لقب یوری را به یوری دست‌دراز (تعدی‌گر) ترجمه کنیم. دست‌دراز می‌تواند مرخم «دست‌درازکننده» باشد.

دالگاروکی در روسیه همچنین نام خانوادگی اشراف زیادی بوده‌است. در متون تاریخی فارسی، این فامیل روسی به‌صورت دولقاروکی و نیز صورت غلط دالکورکی نیز آمده، از جمله در منشآت قائم‌مقام فراهانی یا ناسخ‌التواریخ لسان‌الملک سپهر یا یادداشت‌های کینیاز دالکورکی.

محمدمهدی یزدانی

@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-07-15 09:23:09 Жизнь коротка, и чем меньше мы будем вместе, тем больше упустим счастья.

Александр Вампилов

زندگی کوتاه است و هرچه کمتر با هم باشیم، خوشبختی را بیشتر از دست می‌دهیم.

الکساندر وامپیلوف
مترجم: محمدمهدی یزدانی

@az_rusi
https://t.me/az_rusi Открыть/Комментировать

2022-06-27 15:51:17 داخلِ‌آدم حساب کردن/آدم حساب کردن (کسی را؟)

[عامیانه] کنایه از باارزش دانستن کسی، ارزش قائل بودن برای کسی.

به این اصول غلط باز چشم آن داری
زمانه داخلِ آدم ترا حساب کند

فرخی یزدی (۱۳۱۸-۱۲۶۸)

برابر روسی:
Считать кого? за людей

Как насчёт назвать пару улиц именами убитых солдат? Или мы их тоже за людей не считаем?

نظرتون چیه چند تا خیابون رو هم به اسم سربازای کشته‌شده نام‌گذاری کنیم؟ یا که ما هم داخلِ‌آدم حسابشون نمی‌کنیم؟


@az_rusi

https://t.me/az_rusi Открыть/Комментировать

2022-06-26 09:59:16 Куда в значении "гораздо", "намного"

واژۀ куда در زبان گفتار، در ترکیب با صفت برتر، معنا و نقش قید شدت دارد، به‌معنای «به‌مراتب»، «بسیار»؛ مانند:
Она куда красивее.
Куда полезнее для ребёнка быть непослушным.
Гугл знает людей куда лучше, чем большинство их знакомых.

"То, что происходит на работе с 9:00 до 17:00 очень важно. Но куда важнее то, что происходит с 17:00 до 9:00, когда вы не на работе." Зиг Зиглар


@az_rusi Открыть/Комментировать

2022-06-24 13:26:57 رایج‌ترین نام‌های خانوادگی در روسیه

رایج‌ترین نام‌های خانوادگی در روسیه به‌ترتیب زیر است:

سْمیرنوف (از اسم Смирнóй و صفتِ смирный به‌معنی «آرام، بی‌صدا، مطیع»)
ایوانوف (از Иван (ایوان)، از Иоанн در انجیل، صورتی از «یوحنا» عبری)
کوزنیتسوف (از кузнец به‌معنای «آهنگر»)
پاپوف (از Поп (=پاپ) لاتین: «پدر»)

★ بیشتر جمعیت روسیه را تا صد سال پیش دهقانان و کشاورزان تشکیل می‌داده‌اند و اغلب خانواده‌های پرجمعیتی داشته‌اند؛ از این رو، برای این‌که —به‌باور ایشان— آرامش خانه و خانواده حفظ بشود، به کودکانشان، در کنار نام مذهبی، نام Смирной (تلفظ: سْمیرنُیْ) نیز می‌داده‌اند. در مواقع زیادی، فرد تا آخر عمر با همین نام صدا زده می‌شده‌است. در نهایت، در دوره‌ای که نام خانوادگی در روسیه رایج شد، بسیاری از این دهقانان فامیل «سْمیرنوف» را برای خود برگزیدند.

تصویر پراکَنش ۴ فامیل پربسامد در روسیه

سرچشمه:
Федосюк Ю. А., Русские фамилии, Флинта, 2009 г., стр. 49.
Астапкович, Владимир, Названы самые распространенные фамилии в России, (дата публикации: 10.08.2019) URL: https://ria.ru/20190810/1557367942.html
محمدمهدی یزدانی
@az_rusi Открыть/Комментировать